Pod tym sloganem mógłby podpisać się nie jeden dyrektor i dyrektorka instytucji kultury. Zwłaszcza osoba, której zależy, aby kierowana przez nią placówka działalność edukacyjną traktowała jako integralny element programu merytorycznego powiązanego, w zależności od rodzaju instytucji, z jej działalnością wystawienniczą, dokumentacyjną, sceniczną, koncertową czy estradową.
Pytanie jakie u osoby zarządzającej instytucją w związku z przywołanym sloganem rodzi się niejako automatycznie, dotyczy tego w jaki sposób można dążyć do owej dobrej edukacji w kierowanej przez siebie instytucji? Postaram się omówić to zagadnienie z perspektywy muzeów, podkreślając rolę jaką odegrać tu może platforma EPALE. Zacznę jednak od wyjaśnienia co kryje się pod tym tajemniczym skrótem.
EPALE
EPALE to skrót od angielskiej nazwy Electronic Platform for Adult Learning in Europe (Elektroniczna platforma na rzecz uczenia się dorosłych w Europie). Jest to ogólnoeuropejska wielojęzyczna strona internetowa adresowana do specjalistów w obszarze edukacji dorosłych. Skierowana jest więc zarówno do edukatorów i trenerów, jak i do nauczycieli z CKU, naukowców oraz wolontariuszy, a także innych osób, które zajmują się lub interesują tym obszarem. Finansowana jest przez Komisję Europejską ze środków programu Erasmus+ (sektor Edukacja dorosłych).
Celem inicjatywy jest stworzenie społeczności specjalizującej się w obszarze uczenia się dorosłych oraz rozwijanie kompetencji kadry edukującej dorosłych dzięki tworzeniu przestrzeni do dyskusji, wymiany wiedzy, doświadczeń, know-how i zasobów. Platforma skupia się m. in. na takich tematach dotyczących edukacji dorosłych jak umiejętności życiowe, środowiska uczenia się, jakość, polityki uczenia i nauczania dorosłych. Jednym z ważnych jej obszarów tematycznych jest również edukacja kulturowa. Pojawiające się na platformie artykuły, materiały, webinaria, podcasty, dyskusje i komentarze pozwalają na uczestnictwo w wymianie poglądów, doświadczeń, uwag, które służą podniesieniu jakości kulturowej i jednoczesną baczną obserwację sytuacji, w jakiej się ona obecnie znajduje. Platforma stanowi więc interesującą przestrzeń, w której dyrektorzy i dyrektorki mogą szukać inspiracji jak i rozwiązań konkretnych problemów związanych z edukacją w prowadzonych przez nich instytucjach, rozwijając i podnosząc jakość działalności edukacyjnej. Przykładem może tu być właśnie edukacja muzealna traktowana jako jedna z form edukacji kulturowej. Na platformie znajduje się bowiem wiele artykułów, które pozwalają zwrócić uwagę zarówno na to, jakie są jej główne problemy i wyznawania, gdzie można szukać inspiracji dla ich rozwiązania oraz w jaki sposób działalność muzeów łączy się z innymi obszarami edukacji kulturowej.
Muzea i edukacja
Zacznijmy jednak od początku. Dlaczego edukacja w muzeach stała się ważna? Jak jest rozumiana? Jak wpływa na zadania muzeum? Wzrost rangi edukacji wynika przede wszystkim z oczekiwań wobec oferty programowej muzeów publiczności muzealnej oraz ewolucji rozumienia misji muzeów przez samych muzealników. Przy czym proces ten należy rozumieć jako konsekwencję zmian społecznych, które kształtują bardziej aktywne, nakierowane na potrzebę uczenia się postawy publiczności i wymuszają na muzeach adekwatne reakcje. Najprościej rzecz ujmując, polegają one na usytuowaniu w centrum zainteresowań instytucji zwiedzających.[1]
Ważną przesłanką dla zmiany znaczenia edukacji muzealnej jest potraktowanie tej dziedziny działalności muzeów jako wyrazu poszukiwania nowej tożsamości muzeów, związanego ze zmianami społeczno-polityczno-kulturalnymi w Polsce ostatnimi laty.[2] W tym znaczeniu stanowi ona też jeden ze sposobów poszerzania sposobów komunikacji instytucji muzealnych ze społeczeństwem. Edukacja rozumiana jest jedno z narzędzi realizacji misji muzeów.
Czym jest więc edukacja muzealna jaki jest jej cel? Edukacja to coś więcej niż przekazywanie wiedzy, a w każdym razie jej zadania nie polegają jedynie na zaznajomieniu publiczności z materiałem (eksponatami i zabytkami) oraz wiedzą na ich temat przechowywanym i wystawianym w muzeach. Kluczowym źródłem edukacji muzealnej są kolekcje. Niemniej dla zrozumienia celów jakim służą one w działalności edukacyjnej, należy wyjść poza ich problematykę i zwrócić się w kierunku szerszej refleksji na temat samego muzeum, procesów kształtowania i wychowania niezbędnych dla zrozumienia prawidłowo funkcjonującej edukacji.[3]
Postrzeganie edukacji jako procesu kształtowania „refleksyjnej świadomości” każe widzieć jej ważną rolę we wszystkich innych dziedzinach działalności muzeów skierowanych do publiczności w tym w szczególności w przygotowywaniu wystaw i wydawnictw. Przy czym wystawy i publikacje, tak jak tradycyjnie rozumiane działania edukacyjne, powinny być przygotowywane z pełną świadomością środków i metod odpowiednich dla potencjalnie zróżnicowanych odbiorców wywodzących się ze społeczności dla których i w obrębie których funkcjonują. Ten kierunek refleksji o edukacji zwraca jednocześnie uwagę na edukatora, który z racji swojej znajomości pracy z różnorodną publicznością, winien stawać się w praktyce muzealnej uczestnikiem większej ilości procesów wewnątrz instytucji, jako reprezentant, „głos” publiczności brany pod uwagę przy tworzeniu wystaw i wydawnictw niekoniecznie nazywanych „edukacyjnymi”.[4]
Trwałość w czasie, międzygeneracyjność, edukacja do i przez muzea stanowią elementy składowe pojęcia „edukacja muzealna”, której celem jest człowiek krytyczny, ale też potrafiący afirmować rzeczywistość, która go otacza, dojrzały, wchodzący w dialog i reagujący na sytuacje społeczne i kulturowe. Są to więc kompetencje niezbędne do funkcjonowania człowieka w demokracji, która wymaga od niego krytycznej refleksji, samodzielności w myśleniu i podejmowaniu decyzji zarówno w wymiarze publicznym jak i osobistym.[5] Kompetencje, które powinna rozwijać edukacja kulturowa w ogóle.[6]
Muzea i publiczność
Czy muzea poprzez edukację potrafią zaspakajać i kreować potrzeby publiczności? Oczywiście chodzi o edukację, która wykorzystuje odpowiednie narzędzia do komunikowania treści muzealnych poprzez interpretację. Właściwa z punktu widzenia odbiorcy interpretacja pozawala dotrzeć do doświadczeń widza. [7] Jeśli muzea mają prezentować dziedzictwo a edukacja zachęcać i pomagać w interpretacji to muzeum staje się jednym ze składników kultury współczesnej. Muzea potrzebują edukacji muzealnej, ponieważ poprzez nią lepiej pełnią swoje funkcje społeczne. Ze względu na zmiany otoczenia społecznego muzeów instytucje odpowiedziały na te zmiany poprzez edukację. Jedną z podstawowych, to potrzeba odejścia od pasywnego przekazu dominującego w muzeach na rzecz bardziej aktywnego w postaci działań edukacyjnych.
Ale czy muzea potrafią zaspakajać i kreować potrzeby publiczności? Edukacja w relacjach wewnątrz struktury muzeum jak i na zewnątrz w przestrzeni społecznej, w której funkcjonuje instytucja odgrywać może zasadniczą rolę. Jeśli przyjąć, że realizuje się ją poprzez najbardziej spektakularne sposoby oddziaływania muzeów na publiczność, a za takie formy można uznać, przygotowywane przez muzea wystawy, to potrzebą jaką zaspakaja wewnątrz muzeów edukacja, jest wniesienie w obszar procesu przygotowywania wystaw doświadczenia edukatorów. Edukację i edukatorów można w praktyce muzealnej wykorzystać jako reprezentantów głosu publiczności. Warto się w niego wsłuchać kiedy np. przygotowywane są podpisy do wystawy, aby nie popełniać błędów, które w poważnym stopniu utrudniają komunikację treści oferowanych przez muzeum zwiedzającym[8].
Profesjonalizacja
Praca z grupą wymaga szczególnych kompetencji wynikających z wiedzy, umiejętności i predyspozycji osobistych, które powinni posiąść muzealnicy, żeby pracować z różnego rodzaju publicznością, która ma odmienne potrzeby w inny sposób wyrażane i zaspakajane. Stąd konieczność kształcenia w podstawowych obszarach związanych z edukacją takich jak dydaktyka i metodyka. Ponadto należy rozwijać umiejętności współpracy[9], zdobywania sobie partnerów do specjalistycznych obszarów działalności edukacyjnej (np. praca z osobami niepełnosprawnymi)[10].
Ważnym elementem mającym wpływ na profesjonalizację stanowi rozwój refleksji naukowej nad edukacją[11]. Teoretyczne rozważania o edukacji w praktyce mogą być bardzo pomocne w kształtowaniu oferty muzeów opartej na mocnych fundamentach, o jasno wyznaczonych celach, takiej, która świadoma swojej wagi będzie również w stanie reagować na ewentualne nieodpowiednie działania[12]. Stanowiska i poglądy muzeów na edukację nie mogą opierać się wyłącznie o praktykę. Należy je wspierać szerszą dyskusją osadzoną w humanistyce i badaniach empirycznych[13].
Stworzenie klimatu dla rozwoju refleksji i praktyki edukacyjnej w muzeach to przede wszystkim zadanie kadry zarządzającej. Atmosfera zrozumienia dla różnorodnych form i metod realizowanych zadań wychodzących poza zwyczajowe funkcje ochronne i upowszechniające spuściznę przeszłości, pozwala jednocześnie zwrócić uwagę na muzeum jako miejsce integracji społecznej. Muzeum może być przecież swoistego rodzaju „integratorem” społecznym. Ważne jest więc to, aby stworzyć taki intelektualny klimat w muzeach, poprzez umiejętne kształcenie i rozwój krytycznej refleksji o funkcjach i zadaniach instytucji muzealnych, który pozwoli na dostrzeżenie wartości w działaniach edukacyjnych, idących nawet na przekór tematyce wynikającej bezpośrednio z zakresu problemowego posiadanych przez nie kolekcji, niemniej, wykorzystujących inne walory instytucji, związane z jej potencjałem „wspólnototwórczym”. To ostatecznie od wykształconej, profesjonalnej kadry, która potrafi pracować z otoczeniem społecznym instytucji, zależy, czy wartości jakie powstają w wyniku integracji, potrafi ona skierować w stronę zbiorów, stwarzając dla zgromadzonych w nich przedmiotów nowe konteksty interpretacyjne i strategie komunikacyjne, zgodnie z założeniami partycypacji[14].
Stąd tak niezwykle istotna konieczność profesjonalizacji edukacji, zarówno poprzez podnoszenie kompetencji w dziedzinach pedagogiki, dydaktyki i metodyki muzealnej samych edukatorów jak i pozostałych pracowników muzeów oraz rzetelnych badań nad edukacją prowadzonych przez muzea, które pozwalają wytworzyć własny aparat pojęciowy i obszary problemowe specyficzne dla tej dziedziny działalności muzeów. Profesjonalizacja i refleksja na temat edukacji uprawiana na gruncie muzeów i przez muzea pozwalają na postawienie wyraźnej granicy pomiędzy edukacją a innymi zadaniami realizowanymi przez muzea, które nie tyle mają służyć odseparowaniu tych obszarów, co raczej wskazać na ich specyfikę. Dzięki temu łatwiej będzie zrozumieć jakie są problemy i potrzeby każdego z wyodrębnionych obszarów, pozwalając dobrać odpowiednie środki, które mogą je wyeliminować lub skutecznie ograniczyć.
Ważne jest, aby muzea rozumiały również współczesność i reagowały na jej wyzwania. Zamiast wyłącznie patrzeć wstecz, stawiały odważne pytania na temat współczesność, nie bojąc się antycypować przyszłych wartości i postaw, dla których perspektywą i punktem wyjścia mogą być wartości jakim kierujemy się współcześnie. Zamiast negatywnie waloryzować teraźniejszość i niesłusznie bezkrytycznie gloryfikować przeszłość, warto, aby pomyśleć o muzeach jako o miejscach, które mają potencjał nadawania znaczenia współczesności, a przez to oddziaływania na to w jaki sposób będzie ona rozumiana w przyszłości.
Narzędziem do tak rozumianej funkcji muzeum stanowi szeroko rozumiana edukacja. Prowadzona nie w sposób amatorski, eksperymentatorski i dyletancki, lecz profesjonalny z pełną świadomością i wykorzystaniem narządzi i metod jakie dają zarówno muzea jak i współczesne spory wokół edukacji, a więc również edukacja autorefleksyjna. Ważne jest, żeby zamiast negatywnie waloryzować wszelkie formy poszerzania tradycyjnych sposobów prezentowania treści muzealnych przyjąć również perspektywę, która w zmianie sposobów komunikowania, intepretowania, a więc nie tylko sposobów edukowania, ale i treści edukacji, widzi szansę na poszerzenie grona odbiorców muzeów, którzy dzięki nim mogą stać się autentycznymi jej uczestnikami w duchu prawdziwie rozumianego egalitaryzmu[15].
Wsparcie w zarządzaniu w obszarze edukacji
Przedstawione zagadnienia, stanowiące jedynie wycinek problemów związanych z (dobrą) edukacją muzealną, były poruszane na platformie EPALE. Z punktu widzenia dyrektora lub dyrektorki muzeum EPALE tworzy więc przestrzeń w internecie, która dostarcza treści z zakresu edukacji kulturowej. EPALE pozwala bowiem zarówno im jak i samym edukatorom na rozwoju kompetencji w zakresie edukacji dorosłych, inspiruje do nowych inicjatyw edukacyjnych, a także stwarza możliwość łączenia sił z edukatorami z innych instytucji, środowisk i krajów.
Doskonałą okazją do podniesienia swoich kompetencji będzie V Forum Edukacji Dorosłych, które odbędzie się w dniach 23-27 listopada 2020 r. W tym roku spotykamy się online a tematem przewodnim będzie wsparcie uczącego się. Zapraszamy do zapoznania się z programem i do rejestracji.
Marcin Szeląg – historyk sztuki, edukator muzealny i kurator, adiunkt na Wydziale Edukacji Artystycznej i Kuratorstwa Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu, dyrektor Muzeum Regionalnego w Jarocinie.
Pełen wykaz artykułów i materiałów dotyczących edukacji kulturowej na EPALE: https://epale.ec.europa.eu/pl/node/123382
[1] Muzeum jako instytucja edukacyjna https://epale.ec.europa.eu/pl/node/140234
[2] Projekt Muzeum Warszawy “Warszawa dla średnio zaawansowanych”, czyli edukacja muzealna w służbie nauczaniu języków obcych i wymiany doświadczeń kulturowych
https://epale.ec.europa.eu/pl/blog/projekt-muzeum-warszawy-warszawa-dla-srednio-zaawansowanych-czyli-edukacja-muzealna-w-sluzbie
[3] PODCAST EPALE: Wyzwania edukacji muzealnej – Marcin Szeląg, https://epale.ec.europa.eu/pl/node/130650
[4] Papierek lakmusowy edukacji w muzeach sztuki https://epale.ec.europa.eu/pl/node/127566
[5] Edukacja oka, umysłu i … pragmatycznej demokracji https://epale.ec.europa.eu/pl/node/118525
[6] Edukacja antydyskryminacyjna i współpraca międzysektorowa
https://epale.ec.europa.eu/pl/node/58575
[7] Interpretacja dziedzictwa. Impresja na temat znaczenia książki Freemana Tildena
https://epale.ec.europa.eu/pl/node/91141
[8] Podpisy “przyjazne” zwiedzającym https://epale.ec.europa.eu/pl/node/130453
[9] Współpracujemy czy udajemy? Międzysektorowość w edukacji kulturowej https://epale.ec.europa.eu/pl/node/91141
[10] Tutaj nikt (się) nie miga! https://epale.ec.europa.eu/pl/node/104493
[11] Edukacja kulturowa, szkoła a sprawa polska https://epale.ec.europa.eu/pl/node/109881
[12] Dlaczego dorośli nie chcą się uczyć? Culturally responsive teaching https://epale.ec.europa.eu/pl/node/100947
[13] Strategia myślenia wizualnego – czego może uczyć oglądanie obrazów
https://epale.ec.europa.eu/pl/node/110660
[14] Partycypacja jako edukacja https://epale.ec.europa.eu/pl/node/141077
[15] “Karki”, filiżanki i klasa średnia. O promocji muzeum https://epale.ec.europa.eu/pl/node/70734
Zdjęcie ilustracyjne